کاشی معقلی

هنر معقلی را می‌توان مکمل کارها و تزئیناتی دانست که در انواع نما سازی‌ها و پوشش‌های خارجی و داخلی بکار گرفته می‌شود. واژه معقلی با دو تلفظ به کار می‌رود یکی به‌صورت مُعَقِّلی که تفکر و تعقلی که خطاط باید برای ترسیم این خط به‌کار ببندد اشاره می‌کند و دیگری به‌ صورت مَعقِلی تلفظ می‌شود که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌ای است با ریشه فارسی به معنی دیوار، قلعه و پناهگاه بلند. واژه بنایی را نیز به دو شکل تلفظ می‌کنند که هر دو صحیح است. یکی بَنایی یا بِنایی که این خط را منسوب به ابنیه و ساختمان‌ها می‌کند و دیگری بَنّایی که این خط را منتسب به معماران می‌کند که به احتمال زیاد طراحان این خط آنان بوده‌اند.

خط بنّایی یا مَعْقِلی یا خط هزارباف یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویه‌دار به‌شمار می‌رود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.

اساس کوفی بنایی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونه‌ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته‌های افقی و عمودی پر می‌شود. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه‌هایی برخورد می‌کنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آن‌ها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته می‌شود.

تاریخچه کاشی معقلی

اساس کوفی بنایی، امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونه‌ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته ‌های افقی و عمودی پر می‌شود. در نوع دیگر خط کوفی بنایی که کوفی مشکل یا متداخل نام گرفته شده است که سیاهی و هم سفیدی بین آن‌‌ها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معنی می باشد.

نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته ‌است، ولی از خط معقلی یا بنایی در تزئینات بناها و مساجد، بعد از دوره سلجوقی بکار گرفته شده که البته این خط در دوره ایلخانی و تیموری رشد چشمگیری داشت و در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی، تزئینات ایوان‌‌ها در پشت و پهلوی قوس‌‌ها و بدنه مدور مناره‌‌ها به کار گرفته شد.

استفاده از هنر معقلی سازی که اساسا برای تزئینات نما چه در قسمت‌های خارجی و چه در بخش‌های داخلی بناها به کار می‌رود، پس از پیدایش هنرهای معرق و کاشی هفت رنگ در زمان تیموریان عمومیت یافته است. قدیمی‌ترین انواع معقلی تا چندی قبل در بنای مسجد جامع گوهرشاد مشهد که از جمله آثار دوره معماری ایرانی اسلامی است، وجود داشته و جدیدا بازسازی شده است.

به طور کلی بناهای اولیه که بعد از اسلام، یعنی تا قرن سوم و چهارم ساخته می‌شد فاقد نماسازی بود. ولی بعد از این زمان تزئينات آجری و نماسازی تمام زمینه برای بناها به سرعت مورد توجه قرار گرفت. در این دوران قرن چهارم و پنجم بود که تمام بازی‌های آجرها در انواع حصیری، جناقی و خفته و راسته به وجود آمد.

قدیمی‌ترین نمونه آن را می‌توان در بنای خرقان قزوین، ساخته شده در قرن پنجم هجری، و یا بناهای دیگری نظیر آن دید. از این پس شکل دادن به نماهای خارجی و پوشش‌های داخلی مورد توجه بوده است. به کارگیری این روش را می‌توان در بدنه سازی و پوشش گنبد و مناره‌های آجری نظر میل خسروگرد سبزوار، میل سلجوقی در دامغان و میل چهل دخترانه در اصفهان و منار قبر و زاباد در علی آباد کاشمر دید.

که با انواع نماسازی‌های آجر در اشکال و گونه‌های متفاوت خطوط کوفی و نقوش هندسی در گره، همراه با حرکات موزون گل و برگ‌ها، مجموعه تصاویر هماهنگ و حیرت انگیری به وجود آورده است.

مراحل ساخت کاشی معقلی

• طراحی
• تفکیک رنگ و برش
• تخمیل

طراحی:

تصویر کردن طرح بر روی کاغذ با رعایت مدولار بودن قطعات براساس ابعاد قطعات برش بروی کاغذهای شطرنجی و یا ایزومتریک اولین مرحله ساخت کاشی معقلی می‌باشد.

تفکیک رنگ و برش

در مرحله دوم نوبت به برش کاشی‌ها برطبق ابعا به دست آمده می‌رسد و برای انجام این کار از روش‌های مختلف از قبیل تراش با تیشه و یا برش توسط واتر جت و یا سنگ فرز انجام می‌گیرد.

تخمیل

در این مرحله طرح با استفاده از روش گرته بر روی سطح که در واقع قالب معکوس سطح کار است منتقل می‌شود و باید به این نکته توجه داشت که قطعات برش خورده به تفکیک رنگ که اصطلاحا به آن‌ها صابونک گفته می‌شود درجای خود قرار می‌گیرند و بعد از آن تنظیمات نهایی در مورد پیرمان کاشی‌ها و تنظیم درزها صورت می‌گیرد.

صنایع کاشی سنتی خشت آذین فام یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید کاشی سنتی و کاشی مسجد در ایران و خاورمیانه می‌باشد که با تکیه بر دانش و تجربه اساتید گذشته و پدران و نیاکان استاد کار خود و دارا بودن پرسنلی مجرب ، کارگاهها و امکانات تولیدی کافی و با الهام از نقوش و هنر کاشی سازی ایران و جهان و بهره گیری از علم و دانش روز این هنر و صنعت ریشه دار و با خلق و تولید کاشی های زیبا و مقاوم در این زمینه توانسته است بخش بزرگی از بازار داخلی و خارجی را در اختیار بگیرد و نظر بسیاری از فعالان ساختمانی و کارفرمایان و طراحان را به خود جلب کند.
جهت بازدید از محصولات و کاشی های سنتی خشت آذین فام که توسط اساتید و هنرمندان ایرانی طراحی گشته است می توانید از سایت مجموعه خشت آذین فام بازدید نمایید.